Lịch sử Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX là giai đoạn có sự biến động to lớn, để lại những dấu ấn cực kỳ sâu sắc về mọi mặt. Sự biến động ấy đã đặt ra nhiều vấn đề, trong đó vấn đề bức thiết nhất là tìm tòi, xác định con đường, cách thức để giải phóng dân tộc, giải phóng con người thoát khỏi ách áp bức, bóc lột và những bất công trong xã hội. Trong bối cảnh đó, nhiều nhà tư tưởng đã đưa ra những phương án khác nhau để giải đáp những vấn đề cấp thiết đó của xã hội. Những phương án ấy, ở những mức độ khác nhau đã để lại dấu ấn nhất định trong lịch sử tư tưởng Việt Nam giai đoạn chuyển tiếp cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX.

    Một trong những nhà tư tưởng tiêu biểu ở giai đoạn này là Đặng Huy Trứ. Ông là ngọn cờ đầu trong phong trào Duy tân giải phóng dân tộc, là “một trong những người trồng cái mầm khai hóa đầu tiên ở Việt Nam". Nội dung tư tưởng triết học của ông khá phong phú, đặc sắc và tương đối có hệ thống trên nhiều khía cạnh: từ kinh tế, quân sự, giáo dục, đạo đức con người, đến những vấn đề về bản thể, tín ngưỡng, tôn giáo... Nhưng có thể thấy rằng, nội dung cốt lõi trong toàn bộ tư tưởng của ông là tư tưởng tự cường, tự trị để đánh đuổi kẻ thù, giải phóng đất nước, giải phóng con người Việt Nam.

    
Tư tưởng triết học Đặng Huy Trứ của TS. Cao Xuân Long không chỉ phản ánh điều kiện lịch sử xã hội Việt Nam đương thời mà còn bắt nguồn từ truyền thống văn hóa của dân tộc Việt Nam, nổi bật là chủ nghĩa yêu nước, tinh thần nhân ái, tính cố kết cộng đồng được hun đúc qua hàng ngàn năm kiên cường, bất khuất, tự lực, tự cường, sáng tạo trong chống giặc ngoại xâm, bảo vệ nền độc lập của dân tộc, bảo vệ nền văn hiến của đất nước... và sự tiếp thu các tư tưởng, thành tựu canh tân của các nước trên thế giới như Trung Quốc, Nhật Bản, Ba Tư (Iran), Cao Ly (Triều Tiên)... để vận dụng vào điều kiện lịch sử - xã hội Việt Nam lúc bấy giờ.